Ερμηνευτικά Σχόλια:

ΟΜΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ Σχόλια στη ραψωδία α

Α ΡΑΨΩΔΙΑ Μέρος πρώτο: «Τηλεμάχεια» 1η ενότητα: α (περίληψη) – α 1-25/<1-21>

Προοίμιο σημαίνει εισαγωγή σε ένα έργο (λογοτεχνικό ή άλλο), όπου τίθεται το θέμα και το περιεχόμενό του σε γενικές γραμμές. Στην Oδύσσεια διακρίνουμε δύο προοίμια· στο πρώτο (το κυρίως) προοίμιο ο ποιητής σκιαγραφεί τον Oδυσσέα, ενώ στο δεύτερο η Mούσα ορίζει το σημείο από το οποίο θα αρχίσει την εξιστόρηση των περιπετειών του.

στ. 1: ἀγορά → συνάθροιση, συνέλευση | τόπος αγοραπωλησίας (από θέμα ἀγερ> ἀγείρω = συγκεντρώνω – παν-ήγυ-ρις, συν-αγερ-μός)

στ. 1: Μούσα → Ο ποιητής ζητάει από τη Μούσα να του πει την ιστορία του Οδυσσέα, υποδηλώνοντας έτσι ότι το έργο του οφείλεται στη γνώση που του παρέχει η θεά. Πρβλ. τον πρώτο στίχο της Ιλιάδας : «Τον θυμό, θεά, του Αχιλλέα τραγούδησε [...]» - μτφρ. Δ.Ν. Μαρωνίτη- και το 1o «παράλληλο κείμενο» από τη Θεογονία του Ησιόδου. Στη ραψωδία ω <60> γίνεται λόγος για εννέα Μούσες. Μούσες. Ήταν κόρες του Δία και της Μνημοσύνης, της μνημονικής ικανότητας, δηλαδή, που ήταν εντελώς απαραίτητη σε εποχές που δεν υπήρχε γραφή. Αργότερα απονεμήθηκαν ονόματα και ιδιαίτερες αρμοδιότητες στην κάθε Μούσα· για παράδειγμα, Μούσα της επικής ποίησης ήταν η Καλλιόπη, της ιστορίας η Κλειώ κτλ. Η λέξη μούσα χρησιμοποιείται σήμερα για να δηλώσει πρόσωπο (κυρίως γυναίκα) που εμπνέει έναν ποιητή και, γενικά, έναν καλλιτέχνη. τον άντρα τον πολύτροπο: Πολύτροπος (ή πολυμήχανος) χαρακτηρίζεται εκείνος που βρίσκει πολλούς τρόπους για ν’ αποφεύγει το κακό και να πετυχαίνει τον στόχο του· η ικανότητα αυτή αποτελεί το βασικό γνώρισμα του Οδυσσέα. Η Καλλιόπη, η μούσα της επικής ποίησης.

στ. 1: τον άντρα τον πολύτροπο →: Πολύτροπος (ή πολυμήχανος) χαρακτηρίζεται εκείνος που βρίσκει πολλούς τρόπους για ν' αποφεύγει το κακό και να πετυχαίνει τον στόχο του· η ικανότητα αυτή αποτελεί το βασικό γνώρισμα του Oδυσσέα.

στ. 3: αφού της Τροίας πάτησε το κάστρο το ιερό → από αυτό το χρονικό σημείο αρχίζουν οι περιπέτειες του Οδυσσέα, μετά την άλωση της Τροίας δηλαδή· η φράση όμως αυτή τονίζει και τον πρωταγωνιστικό ρόλο του ήρωα στην άλωση (κυρίως με τον Δούρειο Ίππο). Το κάστρο της Τροίας χαρακτηρίζεται ιερό, επειδή, σύμφωνα με τον μύθο, το είχε κτίσει ο Ποσειδώνας· σε κάθε πόλη, εξάλλου, υπήρχαν ιερά (άλση, βωμοί, ναοί κτλ.) θεών που την προστάτευαν (πρβλ. τους πολιούχους αγίους των σημερινών πόλεων).

στ. 4 έμαθε πολλών ανθρώπων τις βουλές → γνώρισε τον τρόπο σκέψης και τις διαθέσεις πολλών ανθρώπων.

στ. 10: νήπιοι και μωροί → που δεν κατάλαβαν τις συνέπειες της πράξης τους, οι ανόητοι.

στ.12: από όπου θες, θεά, ξεκίνα την αυτή την ιστορία → Ο ποιητής τελειώνει το προοίμιό του ζητώντας από τη Μούσα πάλι να διαλέξει το σημείο από το οποίο θα αρχίσει να διηγείται την ιστορία του Οδυσσέα. Η τεχνική αυτή, το να τελειώνει δηλαδή ένα τμήμα (ή ένας στίχος) λογοτεχνικού κειμένου όπως (ακριβώς ή περίπου) αρχίζει, λέγεται κύκλος ή κυκλικό σχήμα. Δείτε και ένα άλλο παράδειγμα: «σταθείτε αντρείοι σαν Έλληνες και σαν Γραικοί σταθείτε».

στ. 14 τότε λοιπόν → Η Μούσα λοιπόν δεν αρχίζει να διηγείται τις περιπέτειες του Οδυσσέα με τη χρονολογική τους σειρά, αλλά από τη στιγμή που οι άλλοι τρωικοί ήρωες είχαν επιστρέψει στις πατρίδες τους και μόνο ο Οδυσσέας ήταν αποκλεισμένος στο νησί της Καλυψώς. Ο ποιητής εφαρμόζει εδώ μια αφηγηματική τεχνική που λέγεται in media res Poussin, Nicolas, 1630, Η Μούσα εμπνέει τον ποιητή

στ. 24: στον θεϊκό Οδυσσέα → Ο Οδυσσέας αλλά και άλλοι ομηρικοί ήρωες χαρακτηρίζονται θεϊκοί όχι τόσο γιατί η καταγωγή τους αναγόταν σε θεούς όσο γιατί είχαν εξαιρετικές ικανότητες.

στ. 25: προτού πατήσει της πατρίδας του το χώμα → Ο Ποσειδώνας μπορεί να βασανίζει τον Οδυσσέα στον δικό του χώρο, τη θάλασσα η δικαιοδοσία του θεού τελειώνει όταν ο ήρωας φτάνει στην Ιθάκη. Ο Οδυσσέας αγναντεύει το πέλαγος και νοσταλγεί την πατρίδα του. Ο ποιητής:

• Παρουσιάζει τον Οδυσσέα με τις παραδοσιακές του ιδιότητες (πολύτροπος, πολύπλαγκτος / κοσμογυρισμένος, πτολίπορθος / καστροκατακτητής, πολύιδρις / πολύπειρος, πολύτλας / πολύπαθος), και επιμένει στην επιθυμία και στον αγώνα του να νοστήσει μαζί με τους συντρόφους του, τους εταίρους (που του προσδίδουν την οδυσσειακή ιδιότητα του φιλέταιρου αρχηγού), χωρίς να το πετύχει, αλλά και χωρίς να ευθύνεται.
• Αντιπαραθέτει έτσι («κι όμως ...») το δικό του ήθος, που υπονοείται και συνεπάγεται αίσιο τέλος, προς εκείνο των «νήπιων» συντρόφων με τις καταστροφικές γι' αυτούς συνέπειες.
• Και προκαταβάλλει συνοπτικά το επεισόδιο των βοδιών του Ήλιου στη Θρινακία που τον εξυπηρετεί διπλά: α. Μας προετοιμάζει να δούμε ολομόναχο τον Οδυσσέα αμέσως στη συνέχεια, και β. δίνει εξαρχής την ηθική αρχή που διέπει όλο το έπος: όποιος υπερβαίνει τα όριά του προσβάλλοντας τους θεούς (ή τους ανθρώπους) τιμωρείται· ευθύνεται, άρα, ο άνθρωπος για τις συμφορές που τον βρίσκουν. Συσχετίζεται, τέλος, το περιεχόμενο του κυρίως προοιμίου με το περιεχόμενο της Οδύσσειας, όπως το γνωρίσαμε από την περιληπτική αναδιήγηση, για να διαπιστωθεί ότι το πρώτο προοίμιο καλύπτει, σε γενικές γραμμές, τον αγώνα του Οδυσσέα για τον νόστο από την άλωση της Τροίας μέχρι το ναυάγιο μόνο μετά τη Θρινακία. Προκύπτει λοιπόν η ανάγκη ενός νέου προοιμίου, που θα συμπληρώσει τις θεματικές ελλείψεις του πρώτου Η Μούσα:
• ορίζει (αόριστα πάντως) το χρονικό σημείο που επιλέγει ως αρχή της εξιστόρησης των περιπετειών του Οδυσσέα («τότε», όταν «οι άλλοι [...] ήσαν σπίτι τους [...] μόνο εκείνον [...]»)· • δίνει (αόριστα πάλι) τον τόπο και τη δύσφορη κατάσταση στην οποία βρίσκεται τώρα ο ήρωας κοντά στην Καλυψώ επιμένοντας στον διπλό πόθο του, «του γυρισμού και της γυναίκας του»·
• αναφέρεται όμως και στην απόφαση των θεών για τον νόστο του, καθώς είχε φτάσει το πλήρωμα του χρόνου (απόφαση που θα αρχίσει να ξετυλίγει την ιστορία), αλλά και
• στους αγώνες που θα έχει στην Ιθάκη·
• τέλος, αποκαλύπτει ότι έχει τη συμπάθεια όλων των θεών, εκτός του Ποσειδώνα· εδώ, και αντιστικτικά προς το όνομα του διώκτη θεού, πρωτοακούγεται το όνομα του Οδυσσέα (23- 4/<20-1>). Συμπληρώνονται, έτσι, τα θέματα της Οδύσσειας, εκτός από όσα αφορούν στον Τηλέμαχο. Οι πρώτοι λοιπόν 25/<21> στίχοι αποτελούν μια καλή εισαγωγή στην Οδύσσεια: Ηθογραφεί εδώ ο ποιητής τον ήρωά του, αλλά και στήνει τον σκελετό όλου του έπους θεματικά (με την επιφύλαξη της αναφοράς στον Τηλέμαχο), χρονικά, τοπικά, ηθικά, με κέντρο τον Οδυσσέα και τις σχέσεις του τόσο με πρόσωπα που τον δυσκόλεψαν (οι σύντροφοι) ή τον δυσκολεύουν (η Καλυψώ), τον εχθρεύονται (ο Ποσειδώνας) και θα τον δυσκολέψουν (οι μνηστήρες), όσο και με εκείνα που θα τον βοηθήσουν (οι άλλοι θεοί) να πετύχει τους σκοπούς του. Σφιχτόδεσε έτσι στις άκρες τους τα νήματα της πλοκής του έργου του και άνοιξε τον χώρο επιτρέποντάς μας να συμπεράνουμε τη μοίρα του κεντρικού του ήρωα ως το τέλος· απομένει να δούμε πώς αυτή η μοίρα θα συντελεστεί, με ποιες σύνδρομες και αντίδρομες δυνάμεις. Διαπιστώνεται, τελικά, ότι κεντρικό θέμα της Οδύσσειας είναι βέβαια ο άντρας ο πολύτροπος, όχι όμως στις δεκάχρονες περιπλανήσεις του, αλλά στον τελευταίο αγώνα του για τον νόστο (από την Ωγυγία ως την Ιθάκη) και στους αγώνες του στην Ιθάκη· και ότι, άρα, τα γεγονότα της Οδύσσειας θα αναφέρονται σε δύο χρόνους, έναν παρόντα, σύντομον χρονικά (41 μέρες στην αρχή του δέκατου χρόνου των περιπετειών του ήρωα) αλλά εκτεταμένον αφηγηματικά, και έναν παρελθόντα, εκτεταμένον χρονικά (περισσότερο από εννέα χρόνια) αλλά σχετικά σύντομον αφηγηματικά και ενταγμένον στον παρόντα χρόνο με αναδρομές στο παρελθόν.

Σχηματικά οι δεκάχρονες περιπλανήσεις του Οδυσσέα κατανέμονται ως εξής:

2 χρόνια + 7 και πλέον χρόνια + 41 μέρες το ποιητικό παρελθόν το ποιητικό παρόν της Οδύσσειας