Προσβασιμότητα ατόμων με ειδικές ανάγκες στην εξΑΕ

 

Προσβασιμότητα Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες στην εξ αποστάσεως Εκπαίδευση

 

Σκοπός

Σκοπός του εκπαιδευτικού υλικού που ακολουθεί είναι η ανάδειξη της έννοιας και της σημασίας της προσβασιμότητας των ατόμων με ειδικές ανάγκες στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση (εξΑΕ), των παραγόντων που εμποδίζουν την προσβασιμότητα αυτή, των πρωτοβουλιών που αναμένεται να ληφθούν για την άρση των ανασταλτικών παραγόντων, καθώς και των εργαλείων που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στον σχεδιασμό ενός ψηφιακού έργου και ευνοούν την προσβασιμότητα.

 

Μαθησιακά αποτελέσματα

Αφού ολοκληρώσετε τη μελέτη του υλικού αναμένεται να είστε σε θέση να:

• ορίζετε την έννοια της προσβασιμότητας στην εξΑΕ
• προσδιορίζετε τη σημασία της προσβασιμότητας των ατόμων με ειδικές ανάγκες στην εξΑΕ
• αναγνωρίζετε τους ανασταλτικούς παράγοντες που εμποδίζουν την προσβασιμότητα των ατόμων με ειδικές ανάγκες στην εξΑΕ
• περιγράφετε τις πρωτοβουλίες που μπορούν να ληφθούν για την άρση αυτών των ανασταλτικών παραγόντων
• περιγράφετε εργαλεία που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στον σχεδιασμό ενός ψηφιακού έργου και ευνοούν την προσβασιμότητα των ατόμων με ειδικές ανάγκες στην εξΑΕ

 

Εισαγωγή

Πάνω από 100 εκατομμύρια άνθρωποι με αναπηρία ζουν στην Ευρώπη (Παπαβασιλείου, 2020). Στο πλαίσιο της ελληνικής νομοθεσίας ως άτομα με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες νοούνται αυτά με νοητική αναπηρία, αισθητηριακές αναπηρίες (τυφλοί, κωφοί), κινητικές αναπηρίες, ειδικές μαθησιακές δυσκολίες (δυσλεξία, δυσαναγνωσία, δυσγραφία, δυσορθογραφία, δυσαριθμησία, σύνδρομο ελλειμματικής προσοχής με ή χωρίς υπερκινητικότητα), αυτισμό, ψυχικές διαταραχές (Καραγκιόζης & Παπακίτσος, 2022).

Η πρόσβαση των ατόμων με ειδικές ανάγκες σε θεμελιώδη δικαιώματα όπως, η εκπαίδευση, η εργασία και η πληροφόρηση αναμένεται να διασφαλίζεται τόσο από τα συμβατικά, όσο και από τα εξ αποστάσεως διαδικτυακά μαθησιακά περιβάλλοντα. Ωστόσο, η αναγνώριση των δικαιωμάτων αυτών μπορεί να παραμείνει κενό γράμμα, σε περίπτωση που δεν σχεδιαστούν και υλοποιηθούν αποτελεσματικές πολιτικές με σκοπό την ισότιμη συμμετοχή και προσβασιμότητα των ατόμων αυτών στην κοινωνία (Παπαβασιλείου, 2020).

Παρακάτω, σκιαγραφείται η έννοια της προσβασιμότητας, παρουσιάζονται η σημασία της προσβασιμότητας των ατόμων με ειδικές ανάγκες στην εξΑΕ, ορισμένοι παράγοντες που εμποδίζουν την προσβασιμότητα αυτή, καθώς και οι πρωτοβουλίες που αναμένεται να ληφθούν για την άρση των ανασταλτικών παραγόντων. Επίσης, παρουσιάζονται ορισμένα χρήσιμα εργαλεία που συντελούν ώστε ένα ψηφιακό έργο να καταστεί όσο το δυνατόν πιο προσβάσιμο στα άτομα με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες.

 

1. Η έννοια της προσβασιμότητας στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση

Η έννοια της προσβασιμότητας αναφέρεται στον σχεδιασμό περιβαλλόντων στα οποία μπορεί να έχει πρόσβαση κάθε μέλος της κοινωνίας, χωρίς διακρίσεις φύλου, ηλικίας, σωματικής διάπλασης, αντίληψης, υποβάθρου, οικονομικής κατάστασης και λοιπών χαρακτηριστικών (Γκουβατζή, 2011· Παπαβασιλείου, 2020).

Βάσει αυτού, η προσβασιμότητα στην εκπαίδευση αφορά στον σχεδιασμό μαθησιακών περιβαλλόντων, συμβατικών ή εξ αποστάσεως, στα οποία μπορεί να έχει πρόσβαση το σύνολο των εκπαιδευόμενων, ανεξάρτητα από τις όποιες φυσικές, αισθητηριακές ή γνωστικές τους ικανότητες. Η προσβασιμότητα διασφαλίζει ότι όλοι οι εκπαιδευόμενοι, συμπεριλαμβανομένων αυτών με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες, έχουν ισότιμη πρόσβαση σε υλικό, καθοδήγηση και υποστήριξη από εκπαιδευτικό προσωπικό.

Ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά στην εξΑΕ, η προσβασιμότητα συνεπάγεται ότι κανένας εκπαιδευόμενος δεν αποκλείεται από την πρόσβαση στα τεχνολογικά μέσα, το εκπαιδευτικό υλικό και τη συνολική εκπαιδευτική εμπειρία λόγω της αναπηρίας του (Κουστριάβα, 2013).

Καταληκτικά, η έννοια της προσβασιμότητας αφορά στην άρση των παραγόντων που μπορούν να εμποδίσουν τη συμμετοχή στην εκπαιδευτική διαδικασία και στη δημιουργία περιβαλλόντων όπου κάθε εκπαιδευόμενος έχει ευκαιρίες να ακολουθήσει μια επιτυχημένη μαθησιακή πορεία.

 

2. Η σημασία της προσβασιμότητας των ατόμων με ειδικές ανάγκες στην εξΑΕ

Βάση της Οικουμενικής Διακήρυξης του Ο.Η.Ε. για τα ανθρώπινα δικαιώματα, καθώς και της σύμβασης του ΟΗΕ για τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία, η εκπαίδευση αποτελεί ένα θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα και η πρόσβαση σε αυτή αναμένεται να είναι ανοικτή σε όλους, υπό ίσους όρους (Καραγκιόζης & Παπακίτσος, 2022). Επομένως, η ισότιμη πρόσβαση των ατόμων με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες στην εκπαιδευτική διαδικασία πρέπει να διασφαλίζεται τόσο σε συμβατικά όσο και σε εξ αποστάσεως μαθησιακά περιβάλλοντα.

Επίσης, τα άτομα με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες αφορούν ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού (Καραγκιόζης & Παπακίτσος, 2022), το οποίο μπορεί δυνητικά να προσφέρει στο κοινωνικό σύνολο. Η προσβασιμότητα των ατόμων με ειδικές ανάγκες καθίσταται αναγκαία, προκειμένου τα άτομα αυτά να καλλιεργήσουν και να κατακτήσουν δεξιότητες ζωής και κοινωνικής ανάπτυξης και να συμβάλλουν στην κοινωνία ως λειτουργικά μέλη της.

Επιπρόσθετα, η ανοικτή και εξΑΕ στοχεύει στη δημιουργία ευκαιριών μάθησης για άτομα που για διάφορους λόγους δυσκολεύονται να παρακολουθούν μαθήματα τα οποία πραγματοποιούνται με συμβατικές μεθόδους (Κουστριάβα, 2013). Ως αποτέλεσμα, κρίνεται αναγκαία η δυνατότητα πρόσβασης των ατόμων αυτών σε εξ αποστάσεως εκπαιδευτικά περιβάλλοντα, καθώς τα τελευταία τους παρέχουν ευέλικτες ευκαιρίες μάθησης, τις οποίες μπορεί να στερούνται στα παραδοσιακά περιβάλλοντα, όπου λόγω των ιδιαιτεροτήτων τους αντιμετωπίζουν συχνά σημαντικές προκλήσεις.

 

Σε αυτό το σημείο μπορείτε να παρακολουθήσετε το παρακάτω βίντεο σχετικά με την έννοια και τη σημασία της προσβασιμότητας στην εξΑΕ:

 

3. Παράγοντες ανασταλτικοί για την προσβασιμότητα ατόμων με ειδικές ανάγκες στην εξΑΕ

Παρά τις προσπάθειες για ενίσχυση της πρόσβασης των ατόμων με ειδικές ανάγκες στα εξ αποστάσεως μαθησιακά περιβάλλοντα, εντοπίζονται ορισμένοι ανασταλτικοί παράγοντες που εμποδίζουν την προσβασιμότητά τους. Παράγοντες όπως αυτοί είναι οι οικονομικοί περιορισμοί και τα τεχνολογικά εμπόδια, δεδομένου ότι δεν έχουν όλοι οι εκπαιδευόμενοι τη δυνατότητα να αγοράσουν ή να νοικιάσουν τις κατάλληλες βοηθητικές συσκευές όπως ο υπολογιστής και το τάμπλετ ή να εξασφαλίσουν πρόσβαση σε υψηλής ποιότητας ίντερνετ (Παπαβασιλείου, 2022), με αποτέλεσμα η αναγκαία τεχνολογία να καθίσταται απρόσιτη.

Παράλληλα, σημαντικός παράγοντας είναι ο τρόπος σχεδιασμού των εκπαιδευτικών πλατφορμών εξΑΕ (Καραγκιόζης & Παπακίτσος, 2022). Ορισμένες πλατφόρμες ηλεκτρονικής μάθησης δεν είναι σχεδιασμένες με γνώμονα την προσβασιμότητα, καθιστώντας δύσκολη την πλοήγηση των ατόμων με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες.

Επίσης, καθοριστικός παράγοντας είναι η κατάρτιση του εκπαιδευτικού που καθοδηγεί και υποστηρίζει μαθητές με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες (Καραγκιόζης & Παπακίτσος, 2022). Ορισμένοι εκπαιδευτικοί δεν είναι καταρτισμένοι να δημιουργούν προσβάσιμο εκπαιδευτικό περιεχόμενο ή να αξιοποιούν αποτελεσματικά στη διδασκαλία τους βοηθητικές τεχνολογίες.

Στους ανασταλτικούς παράγοντες συγκαταλέγεται και η έλλειψη ενημέρωσης πάνω σε σχετικά θέματα (Γκουβατζή, 2011) όπως, μεταξύ άλλων, οι ανάγκες των εκπαιδευόμενων με αναπηρία, η σημασία της προσβασιμότητάς τους στην εκπαιδευτική διαδικασία και τα εργαλεία που μπορούν να αξιοποιηθούν για να ενισχύσουν την πρόσβασή τους στα περιβάλλοντα ηλεκτρονικής μάθησης.

 

4. Πρωτοβουλίες για την άρση των ανασταλτικών παραγόντων

Προκειμένου να ενισχυθεί η προσβασιμότητα των ατόμων με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες στην εξΑΕ, μπορούν να ληφθούν ορισμένες πρωτοβουλίες. Για παράδειγμα, σημαντικό βήμα αποτελεί η εξασφάλιση, από μέρους των κυβερνήσεων και των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, πρόσβασης στις απαραίτητες βοηθητικές τεχνολογίες, προκειμένου να διασφαλίζεται η δυνατότητα παρακολούθησης των μαθημάτων από τα άτομα αυτά και να τους παρέχονται ευκαιρίες για επιτυχημένη μαθησιακή πορεία, ανεξάρτητα από την οικονομική τους κατάσταση.

Πέρα από την πρόσβαση σε βοηθητικές τεχνολογίες, αναγκαία πρωτοβουλία είναι ο σχεδιασμός ψηφιακών μαθησιακών περιβαλλόντων με βάση τις αρχές του Καθολικού Σχεδιασμού (Universal Design). Ο τελευταίος στοχεύει στη διαμόρφωση περιβαλλόντων μάθησης που είναι εύχρηστα από όλους, χωρίς την ανάγκη για προσαρμογή ή εξειδικευμένο σχεδιασμό (Καραγκιόζης & Παπακίτσος, 2022). Ο σχεδιασμός προσβάσιμου λογισμικού, που βασίζεται στην κατανόηση των δικαιωμάτων και των αναγκών κάθε μαθητή, για αξιοποίηση στο πλαίσιο της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, διασφαλίζει ότι το εκπαιδευτικό περιβάλλον είναι ανοιχτό και εύκολα διαχειρίσιμο από όλους τους εκπαιδευόμενους και είναι σημαντικό να προωθείται από την επίσημη εκπαιδευτική πολιτική.

Κρίσιμο ζήτημα αποτελεί και η επιμόρφωση του εκπαιδευτικού προσωπικού που υποστηρίζει άτομα με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες. Οι εκπαιδευτικοί διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην αξιοποίηση των ευκαιριών που προσφέρουν οι υποστηρικτικές τεχνολογίες, διευκολύνοντας τη συμπερίληψη και συμμετοχή του συνόλου των εκπαιδευόμενων. Συνεπώς, προτείνεται η συνεχής υποστήριξη και ενδυνάμωση των εκπαιδευτικών μέσα από επιμορφωτικά προγράμματα ή κοινότητες μάθησης, προκειμένου να αναπτυχθεί η αυτοαποτελεσματικότητά τους (Καραγκιόζης & Παπακίτσος, 2022).

Επίσης, δεδομένης της έλλειψης ενημέρωσης σχετικά με ζητήματα προσβασιμότητας των ατόμων με ειδικές ανάγκες στην εκπαίδευση (Γκουβατζή, 2011), καθίσταται αναγκαία η υποστήριξη πολιτικών ενημέρωσης για σχετικά ζητήματα, από φορείς όπως οι κυβερνήσεις και τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, καθώς και πολιτικές επιβολής της προσβασιμότητας σε εκπαιδευτικούς πόρους και πλατφόρμες.

 

5. Εργαλεία για την προσβασιμότητα των ατόμων με ειδικές ανάγκες στην εξΑΕ

Προκειμένου ένα ψηφιακό έργο να διαμορφώνεται με βάση τις αρχές του καθολικού σχεδιασμού και να είναι όσο το δυνατόν πιο προσβάσιμο στα άτομα με ειδικές ανάγκες, μπορούν να χρησιμοποιηθούν ορισμένα εργαλεία όπως τα παρακάτω (Παπαβασιλείου, 2022):

• υπότιτλοι στα βίντεο: οι υπότιτλοι είναι χρήσιμοι για όσα άτομα έχουν προβλήματα ακοής, δεν γνωρίζουν τη γλώσσα ή βρίσκονται σε μία θορυβώδη ή ήσυχη περιοχή.
• επιλογή χρωμάτων με καλές αντιθέσεις: τα χρώματα του προσκηνίου και του φόντου πρέπει να είναι διαφορετικά, ώστε τα άτομα με χαμηλή όραση να μην αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην ανάγνωση και κατανόηση του κειμένου.
• καλή διάταξη: ο σχεδιασμός της εφαρμογής ή του ιστοτόπου πρέπει να είναι σαφής και να παρέχει γρήγορες και εύκολες εμπειρίες.
• δυνατότητα text-to-speech (κείμενο σε ομιλία): η μετατροπή κειμένου σε ανθρώπινη ομιλία είναι χρήσιμη ιδιαίτερα για άτομα με δυσκολίες στην ανάγνωση (χαμηλή όραση, δυσλεξία).
• αναγνώριση φωνής: ο έλεγχος της συσκευής ή του ιστοτόπου μέσω προφορικών εντολών και υπαγόρευσης φωνής είναι χρήσιμος ιδιαίτερα για άτομα με τραυματισμένο βραχίονα ή αναπηρία κινητικής ικανότητας.
• εύχρηστα κουμπιά: τα κουμπιά, οι σύνδεσμοι με δυνατότητα επιλογής και οι λειτουργίες ελέγχου πρέπει να είναι αρκετά μεγάλα, ορατά και κατανοητά.
  
• προσαρμόσιμο κείμενο: η αλλαγή του μεγέθους, του χρώματος και της γραμματοσειράς είναι μια εύχρηστη λειτουργία για άτομα με χαμηλή όραση, τύφλωση ή δυσλεξία.

 

Σε αυτό το σημείο μπορείτε να παρακολουθήσετε το παρακάτω βίντεο, σχετικό με τον σχεδιασμό προσβάσιμων ηλεκτρονικών περιβαλλόντων μάθησης:

 

Συμπεράσματα

Η πρόσβαση των ατόμων με ειδικές ανάγκες στην εκπαίδευση είναι θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα και πρέπει να διασφαλίζεται τόσο από τα συμβατικά, όσο και από τα διαδικτυακά μαθησιακά περιβάλλοντα. Παρά τις προσπάθειες για ενίσχυση της προσβασιμότητάς τους, εντοπίζονται ορισμένοι παράγοντες που τη δυσχεραίνουν, όπως οι οικονομικοί περιορισμοί, τα τεχνολογικά εμπόδια, τα σχεδιαστικά προβλήματα στις εκπαιδευτικές πλατφόρμες, οι ελλιπώς καταρτισμένοι εκπαιδευτικοί και η έλλειψη ενημέρωσης. Σε αυτό το πλαίσιο, κρίνεται επιτακτική η ανάγκη σχεδιασμού αποτελεσματικών πολιτικών για εξίσωση των δικαιωμάτων και ισότιμη προσβασιμότητα των ατόμων με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες στα εξ αποστάσεως μαθησιακά περιβάλλοντα και γενικότερα στην κοινωνία της πληροφορίας.

 

Πηγές

Γκουβατζή, Α. (2011). Προσβασιμότητα ατόμων με αναπηρίες στην εκπαίδευση: επικέντρωση/ διερεύνηση στους τομείς της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και του φοιτητικού αθλητισμού [Διδακτορική Διατριβή, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης]. ΕΑΔΔ.
https://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/31420?lang=el#page/1/mode/2up 

Elearningspread (2023, May 30). What is eLearning Accessibility? [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=DgVTaaqjH8k

Καραγκιόζης, Κ. & Παπακίτσος, Ε. Χ. (2022). Προδιαγραφές και Διαδικασίες Ανάπτυξης Εκπαιδευτικού Λογισμικού για Μαθητές με Αναπηρία και/ή με Ειδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκες. Το περιοδικό για την Ανοικτή και Εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση και την Εκπαιδευτική Τεχνολογία, 18 (1), 151-164.
https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/openjournal/article/view/2677 1

Κουστριάβα, Δ. Ε. (2013). Εξ αποστάσεως εκπαίδευση ενηλίκων με πρόβλημα όρασης με τη χρήση υποστηρικτικής τεχνολογίας [Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας]. ΕΑΔΔ. https://freader.ekt.gr/eadd/index.php?doc=41134

Learning LAB LMS LXP (2023, May 24). How to Design Inclusive eLearning Courses [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=Ouyn2rqOpTg

Παπαβασιλείου, Γ. (2020). Γιατί η προσβασιμότητα στο διαδίκτυο είναι τόσο σημαντική και τι μπορείς να κάνεις για να την επιτύχεις. Ομάδα Εργασίας για το Ανοικτό Λογισμικό και τα Ανοικτά Πρότυπα. https://openstandards.ellak.gr/2020/12/02/giati-i-prosvasimotita-sto-diadiktio-ine-toso-simantiki-ke-ti-mporis-na-kanis-gia-na-tin-epitichis/